«А хто робіць свет лепшым? Ідэалісты». Жонка Алеся Бяляцкага расказала пра яго Нобелеўскую прэмію і справу, якая больш за працу
8 декабря 2022 в 1670520300
«Зеркало»
Алесь Бяляцкі, беларускі праваабаронца, лаўрэат Нобэлеўскай прэміі міру, больш за год знаходзіцца ў зняволенні, як і яго калегі з праваабарончага цэнтру «Вясна». Для родных палітвязняў гэта таксама вялікае выпрабаванне. Беларуская асацыяцыя журналістаў паразмаўляла з Наталляй Пінчук, жонкай Алеся Бяляцкага, пра цану высокай міжнароднай адзнакі, вернасць ідэалам і месца сілы нобелеўскага лаўрэата.
«Ён проста жыве, як разумее»
- У 2021 годзе было відавочна, што агульная сітуацыя пагаршаецца. Ці размаўлялі вы з Алесем пра гэта, пра магчымыя варыянты яго дзеянняў?
- Ці чакалі арыштаў? Зразумела, Алесь ведаў пра магчымае развіццё падзей. Ды і не толькі ён. Усе гэта разумелі. І размовы былі пра гэта, і не толькі са мной. Сітуацыя вымушала яго прыняць рашэнне. Алесь ад самага пачатку сказаў, што нікуды не з'едзе. На той момант ужо былі арыштаваныя яго калегі-праваабаронцы. Немагчыма было з'ехаць, кінуць людзей. Ён адчуваў адказнасць, маральную адказнасць за людзей, таму заставаўся ў Беларусі, па сутнасці ў чаканні арышту.
Праваабарончы цэнтр «Вясна» паўстаў у 1996 годзе. Алесь Бяляцкі стварыў яго ў тым ліку з людзьмі, якія да гэтага працавалі з ім і пад яго кіраўніцтвам у музеі Максіма Багдановіча. То бок з некаторымі калегамі яго звязвае больш за дваццаць гадоў сумеснай працы.
Вось як Алесь Бяляцкі пісаў у эсэ пра гісторыю стварэння праваабарончага цэнтру «Вясна» ў 1996 годзе:
«Напалоханыя грамадскай актыўнасцю ўлады пачалі перашкаджаць нават у правядзенні чыста культурніцкіх акцыяў. Так, 25 траўня ў дзень памяці Максіма Багдановіча каля ягонага помніка, дзе традыцыйна збіраліся людзі і музей Максіма Багдановіча праводзіў імпрэзу з выступамі і музычнай часткаю, былі затрыманыя некалькі чалавек, а на мяне, на той час яшчэ дырэктара музею Максіма Багдановіча, як на арганізатара «несанкцыянаванай акцыі» склалі пратакол і спрабавалі асудзіць. Такі быў пачатак дзейнасці праваабарончага цэнтра «Вясна».
Канчаткова рашэнне пра стварэнне самастойнай праваабарончай арганізацыі наспела неўзабаве, калі на адным з мітынгаў я падышоў да кіраўнічкі Беларускага Хельсінкскага камітэта Таццяны Процька і спытаўся, чаму яны не дапамагаюць матэрыяльна Славаміру Адамовічу, які на той час сядзеў ужо ў віцебскім СІЗА. Хельсінкскі камітэт быў яшчэ зусім малады. Ён стварыўся ўвосень 1995 года. У Славаміра была адна толькі маці, якая жыла на вёсцы і не мела істотных матэрыяльных даходаў. Натуральна было, што яго трэба было падтрымліваць перадачамі. Таццяна адказала, што Хельсінкскі камітэт ставіць больш шырокія задачы і не займаецца індывідуальнай дапамогай сядзельцам.
На гэтым жа мітынгу я пахадзіў сярод удзельнікаў і пазбіраў грошы на дапамогу Славаміру. Там жа знаходзілася і ягоная маці. Усе сабраныя грошы былі перададзеныя ёй. А я вырашыў, што калі Хельсінкскі камітэт не лічыць патрэбным гэтым займацца, значыць, гэтым будзем займацца мы. Таксама ад самага пачатку я пачаў ствараць хроніку рэпрэсаваных, першы варыянт якой з'явіўся ў кніжцы «Мінская Вясна - 96», а затым яна рэгулярна папаўнялася ў «Беларускіх ведамасцях », якія на эміграцыі пачаў выдаваць Зянон Пазьняк.
Фіксацыя парушэнняў правоў чалавека стала адной з галоўных задачаў ПЦ «Вясна». Пасля некалькіх месяцаў працы Таццяна Процька прапанавала мне ачоліць Мінскую гарадскую арганізацыю БХК. Але, параіўшыся з Вінцуком Вячоркам, я вырашыў не кідаць спробы стварэння самастойнай праваабарончай арганізацыі. Як паказваюць апошнія пятнаццаць гадоў нашай дзейнасці, гэта быў правільны шлях».
- Сітуацыя ў нас не тая, каб быць проста функцыянерам, адпрацоўваць рабочы дзень з 9 да 18 і на тым сканчаць сваю працу, - каментуе стаўленне да справы жыцця Алеся Наталля Пінчук. - Тое, чым займаўся Алесь, канешне, вымагала вялікіх сілаў, гэта заўсёды быў ненармаваны дзень, а часам і ноч. Таму ён ствараў калектывы не проста аднадумцаў, а людзей, якія гэтак жа глядзелі на працу, на агульную справу і гэтак жа сама былі ей аддадзеныя. Мне здаецца, што толькі з такім падыходам і можна было нешта рабіць.
- Наталля, вы - жонка Нобелеўскага лаўрэата. Якая цана гэтай прэміі?
- Цана гэтай прэміі? Я б не казала пра цану прэміі, бо прэмію не зарабляюць, гэта хутчэй ацэнка дзейнасці Алеся і ўсіх праваабаронцаў. За гэтым стаяць адсідкі, турэмныя зняволенні. Журналісты падлічылі, што Алеся затрымлівалі больш за дваццаць разоў. Сумная статыстыка. Гэта цяжкая праца, гэта і ёсць яго жыццё.
Алесь Бяляцкі ўжо быў палітычным зняволеным. 4 жніўня 2011 года яго арыштавалі пасля таго, як Літва і Польшча перадалі ўладам Беларусі звесткі пра банкаўскія рахункі на сваёй тэрыторыі. Бяляцкага абвінавацілі ва ўтойванні прыбыткаў у асабліва буйным памеры. 24 лістапада 2011 года асуджаны Першамайскім раённым судом Мінска на 4,5 года калоніі ўзмоцненага рэжыму з канфіскацыяй маёмасці. Сваёй віны не прызнаў, заявіўшы, што ўсе грошы з рахункаў ішлі на праваабарончую дзейнасць. Краіны Еўрасаюзу, ЗША і міжнародныя праваабарончыя арганізацыі прызналі палітвязнем, а прысуд - палітычна матываваным. Адбываў пакаранне ў жодзінскай турме і бабруйскай калоніі. Вызвалены праз амністыю.
«Ён (Алесь. - Рэд.) ведаў, што можа трапіць за краты, яшчэ з 1983 года, калі пачаў прымаць удзел у дзейнасці маладзёжных суполак, якія ставілі сабе за мэту незалежнасць Беларусі. «Мне сказалі: «Хочаш змагацца за Беларусь? Мусіш тады вызначыцца, - узгадваў падзеі 80-х гадоў праваабаронца. - Ёсць хлопцы, і мы хочам змагацца за Незалежнасць Беларусі, але гэта небяспечна. У нас падпольная структура, і мы ўсё будзем рабіць патаемна. І змагацца за Незалежнасць», - згадвае ў эсэ да 20-годдзя «Вясны» пісьменніца, праваабаронца Паліна Сцепаненка.
«І ў мяне было адчуванне, што я не павінен згубіць»
З будучай жонкай, сваёй спадарожніцай Алесь Бяляцкі пазнаёміўся на вяселлі, куды студэнцкі гурт, у якім ён граў, запрасілі выступаць. Вось як Алесь Бяляцкі апісвае знаёмства з Наталляй Пінчук у кнізе «Бой з сабой»:
«Падчас танцаў пад магнітафон я пазнаёміўся з адной дзяўчынай у крэмавай сукенцы з кароткім рукавом, з коратка падстрыжанымі кучаравымі чорнымі валасамі. Мы таньчылі некалькі разоў пад павольную музыку. Як толькі гучаў павольны танец, я шукаў вачамі яе ў натоўпе, падыходзіў і запрашаў. Яна ўсьмешліва пагаджалася, і цяпер ужо пад нашымі нагамі мякка калывалася зямля.
Позна ўвечары, калі госьці паступова пачалі разыходзіцца, я павёў праводзіць яе дахаты. Яе клікалі Наталя, ёй было 18 гадоў, яна была стрыечнай сястрой маладога, таму і прыйшла на вясельле. Яна вучылася ў лоеўскай педвучэльні на настаўніцу малодшых класаў. Мы прагулялі па ціхіх цёмных лоеўскіх вулічках і працалаваліся ўсю ноч. Наталя была ціхай і маўклівай, усё больш пасьміхалася, гаварыў пераважна я і пра штосьці ў яе распытваў. Тады яна адказвала на мае пытаньні.
…Праз шыбу я махаў дзяўчыне, зь якой пазнаёміўся, таньчыў і цалаваўся ўсю ноч. Яна пасьміхалася мне ў адказ. І ў мяне было адчуваньне, што я губляю штосьці такое, што я не павінен згубіць».
Наталля і Алесь ажаніліся праз пяць год.
- У ранейшых інтэрв'ю Наталля Пінчук распавядала, што яе бацька, партыйны работнік, постфактум даведаўшыся пра шлюб і выбар дачкі папярэдзіў пра небяспеку саюзу з Алесем. Чаму ж не паслухала, бо словы былі ў нечым прарочымі?
- Сама пра гэта думала, спрабавала даць адказ. Ёсць ідэалізм юначы, разуменне, што ўсё можа выправіцца і скласціся найлепшым чынам. У юнацтве ёсць вера, што можна нешта змяніць вакол сябе.
- Алесь застаўся верны сваім юнацкім ідэалам?
- Думаю, так. А хто робіць свет лепшым? Ідэалісты. Не? Калі падлічваць цяжкасці, то яны ёсць. Гэта плата за свае імкненні, ідэі. Але ў Алеся гэта ўсё натуральна. Як дыхаць. Ён не ўяўляе сваё жыццё без Беларусі, без мовы, свабоды, без тых каштоўнасцяў, якія ёсць для яго арыенціры, і якім ён ніколі не здраджваў. Гэта ўсё неад'емна ад яго асобы, яго самасць.
- Наталля, што вас трымае цяпер, у змрочныя час?
- Трымаюць людзі. Блізкія сябры, сяброўкі, якія маюць досвед падобных цяжкасцяў. Мы пазнаёміліся і сышліся падчас першага зняволення Алеся, родных гэтых людзей. Разам праз гэта прайшлі, разам радаваліся вызваленням. І вось цяпер мы зноў разам. Бяда зноў напаткала нашых блізкіх. Трымаем адзін аднаго. Без блізкіх людзей перажыць гэта было б цяжка.
- Алесь Віктаравіч любіць сваё лецешча, у яго вялікая калекцыя кветак, нехта даглядае цяпер гэтую гаспадарку?
- Так, як Алесь даглядаў зямлю і вырошчваў кветкі, ніхто не зможа! Ен у вязненні, а яго кветкі, нягледзячы ні на што, прабіваюцца і квітнеюць.
- Можаце распавесці, пра ваша «месца сілы», можа быць, гэта недзе ў Мінску?
- Не, гэта зноў-такі лецішча. Асабліва для Алеся. Гэта тое, месца, дзе ён мог пераключыцца, набрацца сілаў. Зямля яму давала гэтыя сілы. Я не так гэта адчуваю, але што зробіш (смяецца). Я там бывала, бо гэта месца Алеся. Разам нам там добра. Але гэта ўсё яго. Увесь гарод, зямля перабраная яго рукамі. Усё, што там расце і квітнее, - гэта толькі заслуга Алеся.
Дарэчы пра зямлю. У юнацтве мы захапляліся раскопкамі, ездзілі на іх асобна і разам. Са сваім археалагічным досведам Алесь уважліва перабіраў грунт, знайшоў шмат аскепкаў глінянага посуду, нават пячатку, якая пазначала жыхарства гэтага мястэчка і знак памежнай аховы. Пазней ён зрабіў невялікую экспазіцыю на сцяне са знойдзенага. Зямля яго радавала шмат у чым.