На днях суд признал «экстремистскими материалами» «Выбраныя творы» Алеся Петрашкевича. Это одна из самых удивительных таких новостей за последнее время. Ведь автор этой книги не просто не похож на оппонента власти — он находился на высокопоставленных должностях в БССР в советское время и работал в руководстве компартии Беларуси. Объясняем, кто этот человек и за что его произведения могли посчитать «экстремистскими».
Статус «экстремистских материалов» получили «Выбраныя творы» Алеся Петрашкевича, которые в 2017 году вышли в рамках проекта «Беларускі кнігазбор». Самого автора к тому времени уже пять лет не было в живых — он умер в 2012-м, прожив 82 года.
Львиную долю той книги составили мемуары «Крыніцы і каламуць». В ней Петрашкевич рассказал о своей биографии и достаточно успешной карьере. Мужчина окончил юрфак БГУ и стал работать в беларусском комсомоле. Оттуда перешел в аппарат ЦК Коммунистической партии Беларуси, которая управляла БССР. В 1967-м защитил кандидатскую диссертацию по истории, название которой говорит за себя: «Комсомол Беларуси — активный помощник Коммунистической партии в мобилизации молодежи на выполнение семилетнего плана развития народного хозяйства (1959−1965 гг.)».
После этого Петрашкевич ушел в созданное тогда издательство «Беларусская советская энциклопедия», где работал долгие годы (1967−1975, 1979−1991) и много сделал для развития беларусской культуры. Несмотря на высокие должности, чиновник был национально ориентированным человеком, занимался историей страны — причем не только коммунистического периода. До 1998 года Петрашкевич курировал издание историко-документальных хроник «Память». Они выходили в каждом районе и среди прочего публиковали списки погибших во время Второй мировой войны.
С точки зрения карьеры наиболее успешной для Петрашкевича оказалась вторая половина 1970-х. Тогда он стал самым первым ректором Минского института культуры (сейчас Беларусский государственный университет культуры и искусств, чиновник стоял у истоков этого вуза), а затем три года заведовал отделом культуры ЦК КПБ, фактически определяя политику всей республики в сфере культуры. Министерство культуры было лишь исполнителем того, что решали в здании на Карла Маркса, 38 — именно там работал ЦК КПБ (теперь там находится Администрация Лукашенко).
В мемуарах (они доступны по этой ссылке) Петрашкевич много и подробно рассказывал о своих отношениях с руководителем БССР Петром Машеровым — именно по его инициативе он занял свою высокую должность. Мемуарист оценивал фигуру политика достаточно высоко.
Раней чым узяцца за сціло, каб адзначыць нешта ў пісьмёнах, задаў я сам сабе шэраг пытанняў і сам паспрабаваў адказаць, на якія змог:
— Пётр Машэраў — нацыянальны герой?
— Безумоўна!
— Яго зрабіла героем прапаганда?
— Ён яшчэ і сам здолеў сябе сцвердзіць героем.
— Адукаваны, інтэлігентны чалавек?
— Святая праўда. А то адкуль бы тая павага людская?
— Добры сем’янін? Любячы муж і бацька?
— А чаму б і не? І не роўня іншым…
— Узор дзяржаўнага дзеяча?
— Так, але для свайго часу, калі ўсе вялікія начальнікі ўяўляліся ўзорамі.
— Сумленны і справядлівы грамадзянін?
— Роўна настолькі, наколькі дазвалялі абставіны і час.
— Адкрыты чалавек?
— Роўна настолькі, наколькі лічыў гэта патрэбным.
— Добры дыпламат?
— Дыпламат выдатны.
— Здольны артыст?
— Артыст таленавіты.
— Быў летуценнікам? Рамантыкам?
— І прагматыкам таксама.
— Паслухмяны перад тымі, хто быў над ім?
— З болем у душы, з пакутаю, але паслухмяны.
— Ці быў наіўны?
— Быў, бо верыў, што яго ідэі, дырэктывы, даручэнні выконваюцца.
— Верны сын сацыялістычнай эпохі?
— Так. І вельмі падобны на іншых кіраўнікоў свайго рангу, толькі больш здатны і разумны.
Алесь Петрашкевіч, «Крыніцы і каламуць»
При этом Петрашкевич критиковал своего бывшего босса за мелиорацию Полесья, фактическое уничтожение деревни, русификацию республики и уничтожение центра Минска.
«Шчаслівым Першы сакратар ЦК КПБ П.М. Машэраў быў пад той час, калі атрымаў ад цэнтра велізарныя, як тады здавалася, грошы на так званае „преобразование Полесья“, а дакладней, на яго асушэнне. Злосным і раздражнёным ён быў, калі невялічкая групка пісьменнікаў і навукоўцаў выступіла супраць загубы краю. Ён не мог зразумець, як гэта адукаваныя, інтэлігентныя творцы не могуць зразумець і прыняць таго шчасця, якое ён нясе людзям спрадвеку забітага Палесся, якое вякамі гніе ў балоце. Ён быў сканфужаным, абураным і гнеўным на псеўданавуку і вучоных-меліяратараў, калі праз некалькі гадоў зразумеў, што загубіў цэлы край, нанёсшы яго прыродзе непапраўную шкоду, не атрымаўшы таго эфекту, на які разлічваў. А разбуранай апынулася не толькі прырода, але і спрадвечны ўклад жыцця палешукоў, іх традыцыйная культура, іх мараль», — писал Петрашкевич о мелиорации.
А вот его воспоминания о русификации: «Можа, хто іншы чуў ад П.М. Машэрава словы раскаяння ў тым, што менавіта ў яго гады праўлення ў сталіцы рэспублікі былі знішчаны апошнія беларускія школы. Я гэтага не чуў. На чужой, хоць і блізкай [рускай] мове працавалі ўсе вышэйшыя і сярэднія навучальныя ўстановы, уся дзяржаўна-бюракратычная машына. Пры ім і пад яго наглядам амаль усе газеты былі пераведзены на мову суседа, а тыражы беларускіх кніг утрымліваліся ў пэўным, мізэрным працэнце ад тыражоў кніг на рускай мове. Падтрымлівалася ў асноўным толькі культура народна-лапцюжная, этнаграфічная. Што-што, а гэта ўжо мне вядома. Бадай што Пётр Міронавіч, пры ўсёй яго адукаванасці і інтэлігентнасці, падзяляў ідэю зліцця ўсіх моваў у адну вялікую і магутную, а культуру будучага бачыў у выглядзе нейкага кангламерату культур, што спачатку ўзбагачаюць адна адну, а потым і зусім зліваюцца ў нешта адно яркае і грандыёзнае».
Петрашкевич также вспоминал, как помог отстоять Верхний город в Минске, который хотели полностью уничтожить: «Замах на Верхні горад сталіцы зрабілі з помпай, з папярэдняй артпадрыхтоўкай па начальству. У зале бюро ЦК былі развешаны прыгожыя малюнкі і планы „рэканструкцыі“ Верхняга горада. Тут жа на шырокім стале стаялі макеты і фрагменты макетаў горада. На адным планшэце велізарных памераў была намалявана лесвіца-спуск ад Цэнтральнай плошчы да Нямігі. Яна па-сапраўднаму ўражвала грандыёзнасцю задумы».
Проще говоря, все здания от Карла Маркса, 38 до Немиги предлагалось снести.
«Сабраліся айцы горада, кіраўнікі сталічнай вобласці і, вядома ж, „цвет“ саюза „зодчых“. Выйшаў са сваёй бакоўкі Пётр Міронавіч [Машэраў] і члены бюро ЦК. Настрой у яго быў цудоўны. Гэта адразу ж перадалося іншым. Галоўны архітэктар горада зрабіў бліскучы даклад-прадстаўленне праекта, яго аўтары выступілі з судакладамі. Асноўным „высокородным“ памкненнем вандалаў было жаданне „распахнуть“, як яны казалі, Цэнтральную плошчу (сёння — Кастрычніцкая плошча) на пойму Свіслачы, зялёную зону, Мінскае возера, а галоўнае — на забудову Паркавай магістралі. Праекты забудовы яе на той час ужо былі абнародаваны. Архітэктары даказвалі, што такой „распахнутой“ плошчы яшчэ няма нідзе ў свеце, што гэта будзе нейкая своеасаблівая аглядальная пляцоўка навакольнага хараства, якое яны абяцалі стварыць. На месцы зруйнаванага Верхняга горада планавалі збудаваць лесвіцу з фантанамі, „як у Пецяргофе“», — писал Петрашкевич.
В то же время, по словам автора, в ЦК КПБ стали идти коллективные письма-протесты. Однако Машеров не спешил отказываться от своей идеи.
«І тут я пайшоў на авантуру, бо быў перакананы, што розум і разважлівасць людская перамогуць, павінны перамагчы, — вспоминал Петрашкевич. — Знайшоў геадэзіста <…>. Той даволі аператыўна зрабіў планшэт, з якога вынікала, што можна будзе ўбачыць з плошчы, калі разбурыць Верхні горад. Аказалася, калі гэта зрабіць, то можна будзе бачыць глухую сцяну манастыра, царкву і комін старой кацельні другой клінічнай бальніцы <…>. І я пайшоў… Пётр Міронавіч з паўгадзіны моўчкі разглядаў то планшэт, то макет. Курыў адну цыгарэту за другой. А потым толькі і сказаў: „Ну, ладна…“».
После этого, как писал Петрашкевич, Машеров провел несколько встреч с архитекторами, художниками, археологами, историками и писателями. В одной из них принимал участие классик беларусской литературы Владимир Короткевич: «Размова на той сустрэчы атрымалася грунтоўнай, шчырай, зацікаўленай і прынцыповай. Запрошаныя ў адзін голас адстойвалі Верхні горад і шкадавалі разбураную Нямігу». В итоге Машеров отказался от своей идеи, и центр Минска был спасен — в отличие от уже уничтоженной ранее старой Немиги. Ее ликвидация происходила с санкции руководителя БССР.
Мемуары вышли еще в 2008 году при жизни автора. Но их, несмотря на критику того же Машерова, сложно заподозрить в «экстремизме» даже с точки зрения нынешних властей. Все объясняет второй раздел «Выбраных твораў», куда включены пьесы. Дело в том, что Петрашкевич параллельно с успешной карьерой чиновника долгие годы занимался драматургией. Результаты оказались противоречивыми. Автора активно ставили в те годы, когда он возглавлял отдел культуры ЦК КПБ, но когда он потерял должность, число постановок резко сократилось. Главная проблема была в их публицистичности: тексты создавались словно не для театра, а для чтения.
Одним из таких произведений стала пьеса «Рыцар свабоды» (ее вы можете почитать по этой ссылке). Предположим, что именно она и привела к включению «Выбраных твораў» в «экстремистский список». Дело в том, что пьеса посвящена Кастусю Калиновскому — руководителю освободительного восстания 1863−1864 годов.
При этом Калиновский у Петрашкевича — положительный герой. Вот, например, как выглядит финал его произведения:
Эпілог
Праз пэўны час у промнi сьвятла з глыбiнi сцэны да рампы падыходзiць чалавек у сучасным цывiльным гарнiтуры, падобны на Фавелiна.
Фавелін. Паважаная грамада! Шаноўныя нашчадкi Рыцара Свабоды! Мой прашчур доктар Фавелiн канстатаваў сьмерць i заплюшчыў вочы Кастусю Калiноўскаму. Ушануем сьветлую памяць волата духу мiнутай смутку i жалобы. (Усе ўстаюць, гучыць арган.) Прашу сесьцi. I прашу дазволiць мне выканаць сьвяты абавязак роду Фавелiных — напомнiць чарговаму пакаленьню лiцьвiнаў-беларусаў фрагмент з запавету Нацыянальнага Героя пакутнай Беларусi, якi ён перадаў нам з-пад шыбенiцы праз сапраўднага расейскага iнтэлiгента доктара Фавелiна. <…>.
Ня мог ведаць на той час Яська, што на пачатку 1865 году расейскi ярыга ў чыне генерала-вешальнiка дасьць аўгусцейшаму манарху справаздачу, што ў губернях Паўночна-Заходняга краю яго стараньнямi павешана i расстраляна 128 кiраўнiкоў паўстаньня, 12 483 барацьбiты за волю i незалежнасьць сасланыя на катаргу, з iх 159 ксяндзоў, 3476 асобаў прывiлеяванага саслоўя, 8848 прасталюдзiнаў, ды больш за 9 тысячаў пройдуць праз суды i будуць узятыя пад нагляд жандараў. Яську ня суджана было ўведаць гэтыя жудасныя факты дзiкага азiяцкага генацыду над еўрапейскай цывiлiзаванай нацыяй. Але ж вам і нам гэта як глыбокая зарубка на памяцi. Як загад быць пiльнымi i непахiснымi ў сваёй сёньняшняй волi.
Кроме «Рыцара свабоды», в книгу Петрашкевича вошли несколько других его пьес: «Напісанае застаецца» (посвящена первопечатнику Франциску Скорине), «Час усё адкрые» (о войнах Великого княжества Литовского с Москвой) и «Апошні збройны чын» (посвящено вооруженной борьбе беларусов против коммунистов в 1920 году).
Отметим, что произведения Петрашкевича — не первые из серии «Беларускі кнігазбор», получившие такой статус. В августе 2023 года «экстремистскими материалами» были признаны предисловие Язепа Янушкевича к книге Винцента Дунина-Мартинкевича из этой серии, а также стихи классика «Плывуць вятры» и «Гутарка старога дзеда» от 1861 года, но в апреле 2024 года они были исключены из списка.
Также в «экстремистский» список попали еще четыре книги «Беларускага кнігазбора»: произведения Владимира Некляева, Ларисы Гениюш, Натальи Арсеньевой и Лидии Арабей.
«Зеркало» детально разбирается в контексте событий в Беларуси. Для нас важно объяснить, что стоит за решениями властей, даже когда эти решения выглядят довольно абсурдными.
Поддержите редакцию, чтобы мы продолжали разбираться в сути вещей
Станьте патроном «Зеркала» — журналистского проекта, которому вы помогаете оставаться профессиональным и независимым. Пожертвовать любую сумму можно быстро и безопасно через сервис Donorbox.
Всё о безопасности и ответы на другие вопросы вы можете узнать по ссылке.
Читайте также
